حيكمت نغمه كاري، ماذون قاشقايي

ائلدار صديق
Eldar@Duzgun.net

اؤلكه ميز ايرانين مركز ولايتينده توركلرين يئرله شمه تاريخي، حضرت-ى مسيحين ميلاديندان، بئش مين ايل قاباغا مربوط اولور. قاجار دؤورونده “ولايت قشقايي” آدلانان شيراز بؤلگه سينده، ايندي راييج اولان قاشقايي توركجه سينده، 5000 ايل بوندان قاباغا عاييد اولان “سومئر” توركجه سىنين ايزلري واردير. ميثال اوچون سومئر توركجه سينده “يير” Yir كلمه سي “شئعر” معناسيندا ايشله نيردي، ايندي ده قاشقاييلار آراسيندا “شاعير” ، “ييرچي” و شئعر يازماغا “ييرماق“ دئييرلر. قاشقايي ائلىنين بؤيوك شاعيري اولان “محممد ايبراهيم ميرزا ماذون” قاشقايي ادبيياتي تاريخينده، “ حيكمت و عيرفان شاعيري” كيمي تانينب و بيز مين بير ايفتيخارين بو ساييسيندا اونو معرريفي ائديريك.

ماذون دئيير، هيلال ائتديم بدريمي Mazun deyir, hilal etdim bədrimi
اونوتموشام، مصدريمي – صدريمي Unutmuşam məsdərimi, sədrimi
تا ديرىيم كيمسه بيلمز قدريمي Ta diriyəm kimsə bilməz qədrimi
قدريمي بيلرلر اؤلندن سورا. Qədrimi bilərlər öləndən sonra

سئييد عليريضا اوغلو، ميرزا سئييد محممد ايبراهيم ماذون قشقايي ،1246 – نجي ه. ق ايلينده شيرازدا وفات ائتميش و شاهزاده منصورون موتبرريك بوقعه سينده دفن ائديلميشدير. بو تورك شاعيرين مزار داشيني، شاهليق دؤورونده ييخميشلار.

ماذون، توركجه، فارسجا و عربجه ني ياخشي اؤيرنميش ايدي. او درسيني بيتيرديكدن سونرا، مكتب آچميش و اوشاقلارا درس اؤيرده دردي. زمانه سينده اولان چتينليكلر و اونون آزاد حيات و دوشونجه يه ماليك اولدوغو، اونون شيرازا طرف گئتمه يينه سبب اولموشدور، ماذون شيرازين “دوكوهك” بؤلگه سينده قالميش و اورادا ياشاميشدير.

ماذون، حياتيندا، موولوي، فوضولي، ختايي، خسته قاسيم، موللا پناه واقيف، نباتي، تيليم خان و مختوم قولو و … آذربايجان و توركمن اوستادلارىنين اثرلري ايله تانيش اولموش و اونلاردان تاثير آلاركن، اثرلر ياراتميشدير.

ماذونون زامانيندا‌، دئمك اولار بو شاعيرلرين شئعرلري و اليازمالاري او زامان بوتون ايران توركلرىنين داخيلينده ياييلميش ايدي، بونا گؤرده ده ماذونون شئعرلرينده، كيلاسيك آذربايجان شاعيرلرىنين آدلارينا راست گليريك. ميثال اوچون:

ديريلسه يدي شاه ختايي ماذونون دؤورانيندا Dirilsəydi Şah Xətayi Mə'zunun dövranında
بو شئعرين خططي اولوردو ديلىنين تذكره سي Bu şe'rin xətti olurdu dilinin təzkirəsi

ماذون شئعرلرينده ساوه توركلريندن اولان “تيليم خان”دان چوخلو ايلهاملار آلميشدير. پروفئسور دوكتور زئهتابي بو باره ده دئيير: ماذونون شئعرلرينده ائله لرينه تصادوف ائديريك كي، اونلارين وزني، قافييه سي و رديفي و اساس مضمونو، تيليم خانين شئعرلرينده واردير. او دئيير: بو شئعرلر داخيلينده ائله لري واردير كي اونلارين بير نئچه بئيتينده نئچه سؤزونو ده دييشسك، عئيني بئيت اولار، ميثال اوچون تيليم خانين:

ائى آغالار! بير دودمان چيراغين Ey ağalar! bir dudman çırağın
كئچيردن چوخ اولار٬ يانديران گره ك Geçirdən çox olar, yandıran gərək

بئيتيني مضمون جهتدن، ماذوندا بو شكيلده گؤروروك:

ائى آغالار! دودماندا اوجاغي Ey ağalar! dudmanda ocağı
كور ائدن چوخ اولار٬ يانديران گره ك Kor edən çox olar٬ yandıran gərək .

ميرزا ماذون قشقايي عربجه، فارسجا و توركجه اثرلر ياديگار قويوب، گئتميشدير. اونون ديوانىنين بيرينجي نوسخه سي 1301- نجي ايلده ايستينساخ اولموش و ايندي ايسه الده دير، اونون توركجه ديواني 1367 – نجي ايلده، شيرازدا مرحوم شهباز شهبازي و 1381-نجي ايلده، تهراندا ناصر ايرجي طرفيندن چاپ اولموشدور.

او فارسجا يازيلاريندا سعدي و حافيظ كيمي شاعيرلره توججوه ائدير. اونون توركجه ديوانيندا، جوره – جوره شئعرلر، قصيده لر، غزللر، روباعيلر، قطعه لر و ترجيع بندلرله ياناشي، قوشما، گرايلي، باياتي و ديوانىلر ده واردير.

پروفئسور دوكتر صديق ،يادمان ميرزا ماذون قشقايي كيتابيندا يازميشدير كي: “ اونون عيرفاني شئعرلري، قاشقايي ادبيياتي تاريخينده تايسيز شئعرلردير. مضمون و مؤحتوا باخيميندان ان يوكسك سوييه ده اولان ميرزا ماذون قاشقايىنين شئعرلريني، قاشقايي ائلىنين اوخوموش آداملاري حيفظ ائتميشلر و سينه دن سينه يه دولانديريرلار. عاشيقلار،‌ اونون شئعرلرينه، نغمه لر و ترانه لر بسته له ميشلر”. پروفئسور صديق يازير: “ميرزا ماذون قاشقايىنين قورآن-ى كريمدن و نبوي حديثلردن آلديغي ايلهاملار سبب اولموش كي اونون شئعرلرينده چوخ گؤزه ل تلميحلر و قورآني ايشارتلر ايشه آپاريلسين ”.

ياعلي، يا علي شاه-ى لو كشف Ya Əli, ya əli, şah-i ləv kəşəf
موبارك تاجينا تبارك الله Mubarək tacına təbarək əllah
وصي-يى موصطفا، سيرر-ى من عرف Vəsi-yi Mustafa, sirr-i mən ərəf
حققه عئين اليقين، كوفره ايشتيباه Həqqə eyn əl-yəqin, küfrə iştibah
*
لامكان مولكونده گنج-ى عيززتن Laməkan mülkündə gənc-i izzətən
كورسويه لاييقن، عرشه زينتن Kürsüyə layiqən, ərşə zinətən
قلمه قووه تن، لؤوحه سرخطن Qəqləmə quvvətən, lövhə sərxətən
جبراييل اوستادي٬ مورشيدن بالله Cəbrayıl ustadı, mürşidən billah

پروفئسور زئهتابىنين دئدييينه گؤره، ماذون اينسانلاري زور دئمك و باشقالارينا ظولم ائديب، اونلاري ايستيثمار ائتمكدن ساغينديرميشسا دا، بدبين، حياتدان اوز چئويره ن، اينسانلاري خورافات و مووهوماتا تشويق ائدن ده اولماميشدير. شاعير اينسانلاري حياتلاري بويو، ياشاييشدان عاقيلانه ايستيفاده ائتمه، شن حيات سورمه يه، چاغيرميشدير:

من گلمه ديم ماييل اولام هر گوله Mən gəlmədim mayil olam hər gülə
من گلميشم بولبول اولام بير گوله Mən gəlmişəm bülbül olam bir gülə
من گلمه ديم غوصصه يئيه م، غم يئيه م Mən gəlmədim qussə yiyəm, qəm yiyəm
من گلميشم همي چالام، هم دئيه م Mən gəlmişəm həmi çalam, həm diyəm
*
كوراوغلودان تعليم گؤتور٬ قيلينج چال Koroğludan tə'lim götür, qılınc çal.
سن مرد اوغول! غئيرته گل، ائت قييام Sən mərd oğul! qeyrətə gəl, qiyam et!
*
تا دوشمن ديرىدير دوستا كام اولمان Ta düşmən diridir, dosta kam olman
تا قيلينج چالماسان، صاحيب نام اولمان Ta qılınc çalmasan, sahib nam olman
*
من دئمكدن روستم اولمان، سام اولمان Mən deməkdən Rüstəm olman, Sam olman
اؤزون فيكر ائت، سهم-و صؤولت قالمادي Özün fikr et, Səhm-u Sövlət qalmadı.

ماذون قاشقايي ميللتىنين زحمتلريني، ائحتيياجيني، درد، فلاكت و حياتيني ياخشي بيليردي. او خالق ايچينده بويا – باشا چاتميشدي و بونا گؤره ده او خالق ايچره سينده و ائلخانلاري عدالته و خالق ايله مئهريبان اولماغا، اونلارا ياخشي و اينصافلا داورانماغا چاغيرميشدير. ماذون 1268 – نجي ه.ق. ايلينده قاشقايي ائلخاني اولموش محممد تقي قولو خانا نصيحتلر ائتميشدير:

ظولمتله دستگاه قوران بىخبر Zülmətə dəstgah quran bixəbər
ييخيلار بو دستگاه ناتمام بير گون Yıxılar bu dəstgah natəmam bir gün
آخير وئره ر توخم-ى موكافات، ثمر Axir verər toxm-i mükafat səmər
چكيلر ظاليمدن اينتيقام بير گون Çəkilər zalimdən intiqam bir gün
*
خيال ائتسن اولدون شاهلارين شاهي Xəyal etsən oldun şahların şahı
يئتيردين سن آسومانا دستگاهي Yetirdin sən asumana dəstgahı
آخير آخشام اولار عؤمرون صاباحي Axir axşam olar ömrün sabahı
بو صوبح-ى دؤولتين اولور شام بير گون Bu sübh-i dövlətin şam olur bir gün

مين بير ايفتيخارين بو سايىسيندا تانيتديرماغيندا چاليشديغيميز ميرزا ماذون قاشقايي شرفينه 1377 نجي ايلين تير آييندا بير قورولتاي كئچيريلدي
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

* بو يازىنين حاضيرلاماغيندا “ ديوان ميرزا ماذون قشقايي ” ( ناصر ايرجي) و يادمان ميرزا ماذون قشقايي (دكتر صديق) كيتابلاريندان و مرحوم پروفئسور زئهتابي نين “ ماذون حق و حقيقت سئوه ن بير ائل شاعيري ” مقاله سيندن فايدالانميشام.